تحلیل و نقد بسامد روانشناسی رنگ ها در شعرمسافر
"تحلیلی بر شعر مسافر"
شعر مسافر را سهراب در ۳۸ سالگی سرود. مسافر از صدای پاب آب کمتر معروف شده است چون شعری دشوار و از تلمیحت نوین آکنده است.اما ارزش شعری و فرهنگی این منظومه به مراتب والاتر از صدای پای آب است.برای کسانیکه با فلسفه سپهری آشنا نیستند مسافر یک استثناء است چون آن سادگی شعرهای دیگر سپهری در آن دیده نمی شود.
مسافر در حقیقت بر مبنای همان آموزه های شعر صدای پای آب سروده شده است و لذا فهم آن در گرو فهم و درک صدای پای آ وفلسفه نگاه تازه است. مسافر همان "آبی"است که صدای آرام و جاری عبور ذهنی او را در بستر زندگی قبلا شنیده ایم.
منظومه مسافر از پایان صدای پای آب یعنی از:
کار ما شاید این است
که میان گل نیلوفرو قرن
پی آواز حقیقت بدویم
آغاز می شود منتهی شاعر این بار می کو شد به جای آواز حقیقت در پی خود حقیقت باشد.به عبارت دیگر بررسی می کند که آیا می توان راز کل سرخ را دریافت؟
اما به این نتیجه می رسد که هرگز! زیرا "همیشه فاصله ایی هست" پس دوباره به همان نقطه باز میگردد که بهتر همان است که در "افسون" گل سرخ شناور باشیم و کار ما نیست شناسایی راز گل سرخ.
به قول حضرت مولانا:
مپرسید مپرسید ز احوال حقیقت
که ما باده پرستیم نه پیمانه شماریم
شما مست نگشتید و زان باده نخوردید
چه دانید چه دانید که ما در چه شکاریم
مسافر یک سمبل است.سمبل کسی که در یک نقطه و یک مرحله نمی ماند و چون آب ترو تازه از جویبار زندگی و دریافت عبور می کند.مسافر یا آور صوفیان و عارفانی است که در طلب حقیقت وادی ها را در می نوشتند. مسافر یاد آور زائران عصر ماست که از این اقلیم به آن اقلیم به دیدار فرزانگان و دانشمندان می شتافتندتا از زبن آنان" راز" را بشنوند.
روایت مختصر شعر:
مسافری در غروب اواسط اردیبهشت(فصل بهار نارنج) بااتوبوس به بابل می رسد. میزبانش در خانه منتظر اوست. امتداد خیابان غربت را می گیرد و می رود. در حیاط باغ گونه خانه می نشیند. مسافر تحت تئاثیر زیبایی مناظر جاده غرق در افکار فلسفی و خیالات عرفانی و رئیاهای شاعرانه است.دلش گرفته است وبرای میزبان از راه سخن می گوید:
دلم عجیب گرفته است
تمام راه به یک چیز فکر میکردم
ورنگ دامنه ها هوش از سرم می برد
غمی عارفانه دارد و به میزبان می گوید:
نه.هیچ چیز مرا از هجوم خالی اطراف
نمی رهاند.
و فکر می کنم
که این ترنم موزون حزن تا به ابد
شنیده خواهد شد
حزن او از اینجاست که با حقیقت فاصله دارد حجابی در کار است و وحدت دست نمی دهد. بین نگرنده و نگریسته جدایی است و بشر نمی تواند اشیاء را چنان که هست ببیند.
باری.چشم مسافر به سیب روی میز می افتد و می گوید:"چه سیبهای قشنگی"! و میزبان می پرسد:قشنگ یعنی چه؟" و شاعر پاسخ می دهد:
قشنگ یعنی تعبیر عاشقانه اشکال
زیرا زیبایی خودبه خود وجود ندارد وبستگی به دید تعبیر و تفسیر ما دارد.
کم کم شب می شود چراغهارا رو شن می کنند و چای می نو شند میزبان به او می گوید:
چرا گرفته دلت مثل آنکه تنهایی
و ادامه می دهد:
خیال می کنم
دچار آن رگ پنهان رنگها هستی
یعنی هوای نقاشی کردن از مناظر را داری. مسافر می گوید غم من به سبب این استکه وحدت و یکسانی دست نمی دهد:
وغم اشاره محوی به رد وحدت اشیاست
میزبان میگوید:
خوشا به حال گیاهان که عاشق نورند
بین نور و گیاه فاصله نیست.چون تفکر نیستو بدین ترتیب وصال کامل است.مسافر جواب می دهد:نه اینطور نیست.اشتباه می کنی:
نه.وصل ممکن نیست
همیشه فاصله ای است
هیچگاه وصال کامل دست نمی دهد:
در بزم دور یک دوقدح درکش وبرو یعنی طمع مدار وصال مدام را
"حافظ"
و همین است که آن ترنم موزون حزن را ابدر کرده است.فاصله همیشه وجود دادر و چاره ایی نیست و از این رو این حزن هم طبیعی است و بد نیست.
همین طور است که سخن به عشق می کشد.مسافر می گوید عشق یعنی گرفتار بودن به یک مو ضوع.درگیر یک موضوع خاص بودن:"دچار یعنی عاشق"
و فکر کن که چه تنهاست
اگرکه ماهی کوچک دچار آبی دریای بیکران باشد.
مولانا نیز با همین تمثیل می گوید:
که ماهی را از آب گریزی نیست و عشق و سوز با هم است و برای عاشق اندوه امری طبیعی است:
نی حدیث راه پرخون میکند قصه ای عشق مجنون می کند
در غم ما روزها بیگاه شد روزها با سوزها همراه شد
هر که جز ماهی ز آبش سیر شد هر که بی روزی است روزش دیر شد
"مثنوی"
در اواخر شب از حیاط به اتاق می روند که بخوابند.از اینجا به بعد از میزبان خبری نیست.او موسایی است که تاب خضر ندارد.به خواب می رود و هذا فراق بینی و بینک(این است جدایی من وتو)
اما مسافر نمی تواند بخوابد.او مسافر است و باید سفر کندو خوب می داند که سالک یعنی رونده و تا به مقصد نرسد سفرش ناتمام است. روی صندلی نرم پارچه ایی می نشیند و از پنجره به بیرون نگاه می کند و تنها بهسفر روحانی خود ادامه می دهد:
هنوز در سفرم
خیال می کنم
در آبهای جهان قایقی است
و من-مسافر قایق-هزارها سل است...
کجا نشان قدم نا تمام خواهد ماند
و بند کفش به انگشتهای نرم فراغت
گشوده خواهد شد؟
من از کدام طرف می رسم به یک هد هد؟
سفر در تاریخ:
از اینجا به بعد با دو نوع سفر مواجهیم:
۱.سفر انسان نوعی
۲. سفر خود شاعر
باید توجه داشت که شاعران بزرگ در شعر خود فقط خودشان را مطرح نمی کنند.بلکه هم خود هستند و هم انسان نوعی:
بشنو این نی چون حکایت می کند وز جداییها شکایت می کند
" مولانا"
من ملک بودم و فردوس برین جایم بود آدم آورد درین دیر خراب آبادم
"حافظ"
سفرهای سهراب علاوه بر مکانهای عادی و خصوصی در محدوده دو مهد تمدن کهن بشری یعنی بین النهرین و بابل اورشلیم از یک سو و هند و تبت و کوهای هیمالیا از سوی دیگر است:
سفر مرا به باغ چند سالگی ام برد...
و در که باز شد
من از هجوم حقیقت به خاک افتادم
و زیر سایهء آن بانیان سبز تنومند
چه خوب یادم هست
عبارتی را که به ییلاق ذهن وارد شد
وسیع باش.و تنها.و سر به زیر.و سخت
من از مصاحبت آفتاب می آیم
و رود های جهان رمز پاک محو شدن را
به من می آموزند
فقط به من
ومن مفسر گنجشکهای دره گنگم
وگوشواره عرفان نشان تبت را
برای گوش بی آذین دختران بنارس
کنار جاده "سرنات"شرح داداه ام
مسافر پس سیر در این تفکرات که هیچ جا به صراحت بیان نشده است بلکه در لفافه زبان شعری و رمز استعاره ها پنهان است به سیاحت امکنه تاریخی خاصی می رود از تاج محل دیدار می کند سپس به نشاط باغ می رسدو......
و در مسیر سفر مرغهای "باغ نشاط"
غبار تجربه را از نگاه من شستند
به من سلامت یک سرو را نشان دادند
سفرهای او کم کم به پایان می رسد اما در پایان شعر توصیه می کند که باید همچنان در سفر بود و گذشت و در گذشته ها نماند:
عبور باید کرد
وهم نورد افقهای درو باید شد
و گاه در رگ یک حرف خیمه باید زد
عبور باید کرد
و گاه از سر یک شاخه توت باید خورد
سفر مسافر در ارتباط با یک زن تمام میشود . از سیاحت در یک حماسه بازمیگردد وبه سیاحت در یک تغزل می رود.این قسمت بسیار پیچیده است ودر آن با رمز استعارها سخن گفته است.
در این شعر عجیب جهانی هم علاوه بر مسائل بدیع فلسفی و عافنه ارزشهای ادبی فراوانی نهفته است که در شرح متن به گو شهایی از آن اشاره کردیم.
در نقد این شعر که یکی از شعرهای اتنخاب شده ی ماست دیده شده که سهراب بازی با رنگها را بسیار دوست داشته و رنگهای متفاوتی را بصورت ما هرانه در شعرهای خود بکار برده است در بررسی هایی که ما انجام داده ایم رنگ سبز را بیشتر از همه رنگها در این شعر و اکثر شعرهای خود بکار برده است که این نشانه روح بلند سهراب و علاقه او به صبر و استقامت است و همچنین تنوع طلب و عاشق طبیعت است که در تحلیل و نقد چند شعر دیگر از جمله صدای پای آب به آن اشاره خواهیم کرد .
" الهام گرفته از کتاب نگاهی به سپهری"
