آموزه هایی پیرامون واج شناسی

   واج: کوچک ترین واحد آوایی زبان است.

 انواع واج : واج­ها دو دسته هستند « صامت(بی صدا) و مصوِّت(صدادار) »

صامت­ها : « /  ء  ،  ع  /  ب  /  پ  /  ت  ،  ط  /  ث  ،  س  ،  ص  /  ج  /  چ  /  ح  ،  هـ  /  خ  /  د  /  ذ  ،  ز  ،  ض ، ظ  /  ر /  ژ /  ش /   غ  ،  ق  /  ف  /  ک  /   گ  /  ل  /  م  /  ن /  و  /  ی  /  = 23 صامت ؛ با این توضیح که تمام صامت­هایی که در کنار هم با کشیدن خطی زیرشان آمده­اند در واقع یک واج محسوب می­شوند .             

مصوِّت­ها : /   ـَـ  /  ـِـ  /  ـُـ  /  ا  /  و  /  ی  /  = 6 مصوِّت ؛  با این توضیح که شکل­های / ا ، و ، ی / زمانی مصوِّت محسوب می­شوند که در یک هجا واج دوّم باشند . ( در ادامه بیشتر توضیح داده می­شود . )

ترکیب واج­ها : 

 به این معنا که چه واجی در کنار واج دیگر می­آید و چه واج­هایی نمی­توانند بلافاصله در کنار دیگر واج­ها بیایند . همواره ترکیب اصلی واج­ها که به ساخت یک هجا ( بخش ) منتهی می­شوند به سه شکل زیر خواهد بود :

( در ادامه واج صامت را با « ص » ، واج مصوِّت را با « م » نمایش می­دهیم  . )

ص  +  م  = نه ( ن ـَ  ) ، به ( ب ـِـ ) با ، بو ، کی ( چه کسی ؟) کو ( کجاست ؟ ) را ، ما ، بی ( بدون ِ ) چه ، جا ، وَ ...

ص  +  م  +  ص    =  سَر ، سِر ، سُر ، خان ، چین ، چون ، دار ، دیر ( با تأخیر ) زور ، دَر  کِی ( چه وقت ) مِی(شراب ) دُو ( بن مضارع دویدن ) رُو ( بن مضارع رفتن ) خویش = ( خیش ،  چرا که در آوانگاری ( واج نگاری ) تنها به نوشتن واج­هایی می­پردازیم که تلفّظ می­شوند . ) آب = ( ء ا ب )   ...

ص  +  م  + ص  + ص   =  داشت ، پوست ، دَرد ، سوخت ، دِیر ( عبادت­گاه ) خواست = ( خاست ، چرا که در آوانگاری ( واج نگاری ) تنها به نوشتن واج­هایی می­پردازیم که تلفّظ می­شوند . ) دوخت ، است = ( ء ـَ  ست )

 

٭ چند نکته درباره ی شمارش واج:

1-  دومین واج تمام هجاها مصوت است؛بنابرین به تعداد هجاها مصوت داریم یعنی اگروازه ای 3 هجا داشته باشد حتما3مصوت داریم.

2- واج شماری درکلمات دوتلفظی !مثلا کلمات ،(مهربان ،روزگار)؛پاسخ مشخص است سه هجایی !چون تلفظ راحت تر است. یعنی،آن واژه ای که حرف متحرک دارد ارجح است .

3- هیچ هجایی بادو صامت آغاز نمی شود.

4- هیچ وقت دومصوت کنار هم قرار نمی گیرند،ولیسه تاصامت متوانند درکنار هم به خوشی زندگی کنند!مثل واژه (دردمند)،ص م ص ص/ص م ص ص/

5- برای مشخص کردن صامت ومصوت در یک واژه بهتر است ابتدا هجاها را مشخص کنیم،%آن گاه به جای دومین واج بگذاریم «م» ،یعنی مصوت وبقیه  ی واج ها حتما صامت هستند.مثلا

نمایشنامه نویسی:ن- /م ا/ی- ش/ن ا/م-/ ن- /وی/س ی

6- تمام هجاها باصامت شروع می شوند وسومین وچهارمین واچ آن ها نیز الزام صامت خواهد بود

آسمان خراش:ءا/س -/م ان/ خ-/ راش

اولین یا سومین واحد هجایی مصوت نیست 7-

در شمارش واج ،هم حرف وهم حرکت شمارش می شود 8-

در شمارش واج صورت ملفوظ کلمات اهمیّت دارد نه صورت مکتوب مانند : خویش که نوشته میشود خ ی ش  9-  

10- «آ» از صامت «ء» و مصوت «ا» تشکیل شده است، بنابراین دو واج به شمار می آید:

آبادان ← ء/ ا/ ب/ ا/ د/ ا/ ن      قرآن ← ق/ -ُ/ ر/ ء/ ا/ ن          مآخذ ← م/ -َ/ ء/ ا/ خ/ -ِ/ ذ

11- هرگاه درابتدای هجایی آ دیدید آصامت همزه است مانند:ایمان( ء ی م ان)

12- حروف مشدد، دو واج محسوب می شوند که یک واج در پایان یک هجا و واج دیگر در آغاز هجای بعدی قرار می گیرد: همّت ← ه/ -ِ/ م/ م/ -َ/ت

13- نقش نمای کسره را درشمارش واج باید لحاظ کرد.

14- برای تعیین الگوی واجی یک واژه بایدحتماً هجا به هجا ی آن واژه راواج نویسی کنیم و بین هجاها نشانه ی ممیزّ بگذاریم تا ازاشتباهات احتمالی جلوگیری کنیم.                                                                                                            

15- برای شمارش مصوّت ها،کافی است واژه یا عبارت را بخش کنیم.تعداد بخش ها (هجا ها)برابر است با تعدادمصوّت ها 

16- در زبان فارسی سه الگوی هجایی بیش تر نداریم :اگر هجا به مصوّت ختم شود ،دو واجی است؛اگر به یک صامت ختم شود سه واجی است و اگر به دو صامت ختم شود،چهار واجی است ؛ بنا برین برای شمارش واج ها کافی است نوع هجا ها را مشخص کنیم و نیازی به واج نویسی نیست

17- حروفی که در نوشتار ظاهر می گردند اما خوانده نمی شوند، واج به شمار نمی آیند. نظیر:

«و» معدوله در کلماتی چون خواب، خوشحال، خود و ... که امروزه تلفظ نمی شود:

خواب ← خ/ ا/ ب                    خوشحال ← خ/ -ُ/ ش/ ح/ ا/ ل                    خود ← خ/ -ُ/ د

18- «ه» غیر ملفوظ پایانی در کلماتی نظیر ستاره، نویسنده، و ...:

ستاره ← س/ -ِ/ ت/ ا/ ر/ -ِ         نویسنده ← ن/ -ِ/ و/ ی/ س/ -َ/ ن/ د/ -ِ          نَه ← ن/ -َ

باید دقت داشت که «ه» در واژه هایی چون نُه، مَه، مِه، تشبیه، کوه، دانشگاه و ... تلفظ می شود و صامت است: نُه ← ن/ -ُ/ ه                 مِه ← م/ -ِ/ ه                       تشبیه ← ت/ -َ/ ش/ ب/ ی/ ه 

19- همه ی حرکت ها اعم از فتحه، کسره و ضمه یک واج به حساب می آیند: رفتنی ← ر/ -َ/ ف/ ت/ -َ/ ن/

20- هنگامی کـه همزه بـر روی کرسـی هـای «ا»، «و» و «ﺌ» قـرار می گیـرد، فقـط همـزه را واج بـه شمار می آوریم چرا که این کرسی ها هیچ صدایی ندارند:

مسئله ← م/-َ/ س/ ء/ -َ/ ل/ -ِ                  ائتلاف ← ء/ -ِ/ ء/ ت/ -ِ/ ل/ ا/ ف                 

سؤال ← س/ -ُ/ ء/ ا/ ل                        ملجأ ← م/ -َ/ ل/ ج/ -َ/ ء

21- در هجاهای فارسی، پس از مصوت بیش از دو صامت در کنار هم نمی آیند. بنابراین طولانی ترین الگوی هجایی در زبان فارسی بدین گونه است: صامت + مصوت (کوتاه یا بلند) + صامت + صامت ← باخت، دَرد

22-  در کلمات فارسی هیچ گاه دو مصوت- چه کوتاه و چه بلند- بلافاصله در کنار یکدیگر قرار نمی گیرند بلکه حتماً در میان آن ها یک صامت می آید که به آن صامت یا واج میانجی گفته می شود. واج های میانجی عبارتند از:

ی ← خدای ِ من، آشنایان، جویا، گنجایش، جایمان، گوینده، می گویم، می گوییم

همزه (ا) ← خانه ای، نامه ات

ج ← سبزیجات، ترشیجات

ک ← نیاکان، پلکان

گ ← ستارگان، هفتگی

و ← آهوان، بانوان

*************************************************

٭ چند نمونه سؤال کنکوری درباره ی واج:

1- تعداد واج های کدام کلمه، از دیگر کلمه ها بیشتر است؟ (سراسری کاردانی فنی - 82)

1) انسان                                            2) دبستان          

3) دستور                                           4) سیمرغ

2- اگر صامت ها را با «ص» و مصوت ها را با «م» نمایش دهیم، ترکیب واج های واژه ی «آسایشگاه» به ترتیب، در کدام گزینه، نشان داده شده است؟ (سراسری انسانی - 81)

1) ص/ م/ ص/ م/ ص/ م/ ص/ ص/ م/ ص    2) ص/ ص/ م/ ص/ م/ ص/ ص/ ص/ م/ ص

3) ص/ م/ ص/ م/ م/ ص/ ص/ م/ ص/ م      4) م/ ص/ م/ ص/ م/ ص/ م/ م/ ص/ م

3- ترتیب واج ها در نظام آوایی کدام واژه درست نیست؟ (چهاردهمین المپیاد ادبی)

1) سود= صامت + مصوت + صامت      

2) اَثَر= صامت + مصوت + صامت + مصوت + صامت

3) ناله= صامت + مصوت + صامت + مصوت

4) تحفه= صامت + مصوت + صامت + مصوت

4- کلمه ی «آگاهانه» چند واج است؟ (ششمین المپیاد ادبی)

1) هشت واج                                     2) نه واج             

3) ده واج                                         4) یازده واج

    

5- تعداد واج های کدام کلمه با کلمه های دیگر تفاوت دارد؟ (آزمون آزمایشی سنجش - 84)

1) پژوهندگی                                     2) ستایشگران         

3) اخترشناسی                                   4) دانشگاهیان

 

6- تعداد صامت ها و مصوت ها در کلمه ی «دانش نامه نویسی» به ترتیب در کدام گزینه آمده است؟

1) 8، 7                                           2) 6، 9 (آزمون آزمایشی سنجش - 84)                

3) 7، 8                                           4) 9، 6 

 

7- زبان فارسی به ترتیب دارای چند صامت و چند مصوت است؟ (آزمون آزمایشی سنجش - 81)

1) بیست و هشت- شش                         2) بیست و نه- سه

3) سی و دو- سه                                4) بیست و سه- شش

 

8- «ی» در کدام کلمه، صامت است؟ (آزمون آزمایشی سنجش - 81)

1) شاید                                           2) دوید                 

3) نیست                                          4) آمدی   

 

9- کلمه ی «آسِمان خراش» از چند واج تشکیل شده است؟ (آزمون آزمایشی سنجش - 80)  

1) 9                                              2) 12              

3) 13                                            4) 10

 

10- واژه ی «آباد» دارای چند واج است؟ (آزمون آزمایشی سنجش - 79)

1) چهار                                         2) پنج                    

3) شش                                         4) هفت