نکته هایی درمورد واج های صدا دار(مصوت ها)

هجاهای باز ، یعنی هجاهای مختوم به مصوت ، خاصّه اگردر پایان واژه بیایند ، هرگاه مقدم بر هجای دیگری که دارای مصوت آغازی باشد قرار گیرند در مرز دو هجا ( یا میان دو واژه ) ،روی محور همنشینی ،در اکثر زبان ها شرایط خاصی پدید می آید که به آن  « التقای مصوت ها » می گویند.مثلاً در این جایگاه یک صامت زاید پیدا می شودکه آن راصامت « میانجی » می نامند.اما در فارسی چون هیچ هجایی،وبنابر این هیچ واژه ای با مصوت شروع نمی شود ظاهراً بحث التقای مصوت ها منتفی است ،منتهی چون در مرزمیان دو تکواژ همزه ی قابل حذفی وجود دارد ، پس این بحث درای مورد خاص در فارسی نیز مطرح شده است.

در مرز دو تکواژ ،اگر همزه آغازی حذف شود ،صامت های میانجی/y/ و/v/ وگاهی/g/ و /d/ و /h/به اقتضای بافت دستوری کلام ،به جای آن به کار می رود.

در مرز دو تکواژ پس از مصوت های ( a-e-â-u-i)یعنی هر مصوتی به جز(o) معمولاً صامت میانجی (y ) پدیدار می شود:

نیامد        na-y-âmad

خانه ی من     xâne-y-e-man

تنهایی       tanhâ-y-i        

ابروی یار      abru-y-e yâr

ماهیان        mâhi-y-ân

 

اما صامت های میانجی /g/نیز خاصه پس از مصوت /e/ به کار می رود:

ستارگان      setâre-g-ân

خفتگان      xofte-g-ân

زندگی      zende-g-i

خانگی      xâne-g-i

پس ازمصوت /o/ معمولاً صامت میانجی /v/ به کار می رود:

آهوان        ?âho-v-ân

گیسوان      giso-v-ân

خسروان    xosro-v-ân

اما در زبان گفتار امروز در این مورد نیز گرایش به کار برد ( y) هست ، حتی اگر تکواژاول مختوم به( ow) باشد:

هر دوی آن ها            hardo-y-e   ?ânhâ

تابلوی دیواری         tâblo-y-e  divâri

تویی  (توهستی )        to-y-i

جلوی خانه       jelo-y-e  xâne

این صامت میانجی /v/پیش از « واو عطف» ( یعنی/o/)نیز پدیدار می گردد( مگر پس از مصوت /i/).

ماوشما        mâ-v-o  šomâ

جاومکان      jâ-v-o  makân

خانه وکاشانه      xâne-v-o  kâšâne

چنانچه در بیا و کشتی ما در این بیت از شعر حافظ نیز پیداست :

بیاوکشتی ما در شط شراب انداز      خروش و ولوله در جان شیخ وشاب انداز

آنچه گفته شد مربوط به التقای مصوت در میان دو تکواژ بود ،اما این مسئله در میان تکواژ نیز می تواند مطرح شود، مثلاً در کلمات دخیل خاصه عربی :

فائده > فایده          جائز > جایز           رسائل > رسایل

به همین سبب است که واژه فرنگی « تئاتر» رانیز تاچندی پیش « تیاتر» تلفظ می کردند.

مصوت های مرکب

مصوت های پایانی

بسیاری از محقّقان در زبان فارسی دو مصوت دیگر هم قائل هستند :

الف ) -  ow ( -ُ و )  مثل : 1- روشن  / row šan/

                                       2- گوهر   /gowhar/

                                       3-رو( فعل امر)    /row/

                                       4- دو (فعل امر)    /dow/

                                       5- جو      / jow/

                                       6- مو /mow/

ب ) – ey  ( -ِ ی )  مثل :  1- می  /mey/

                                     2- وی /vey /

                                     3 – شیدا  /sheydâ/

نکته : مصوت مرکب « ow » در پایان کلمه ، در ترکیب به صورت /v/ در می آید مثل :

1- جوین      /jovin/

    2- خسروان  /xosrovân/

مصوت های پایانی

همه مصوت ها می توانند در پایان تکواژبه کار روند.

1-     / a  /  ( -َ ) در تلفظ رسمی فقط در دو تکواژ ( نه ) /na/  و (  واو عطف /va  / « وَ » )به کار می رود.اما در قدیم و اکنون – در بعضی از لهجه ها – درپایان اغلب واژه ها که امروزه به /e /مختومند به کار می رفته است .مانند : نامه / nâma /  -  خانه /xâna /

2-     / e  / ( -ِ  ) در فارسی قدیم به ندرت در پایان واژه می آمده است مانند : که ، چه ، سه ولی در فارسی امروزی کاربرد آن فراوان است : خانه ، میوه ، پرده ، شده ، شیشه و.....

3-     / o  / ( -ُ ) فقط در این چهار تکواژ به کار می رود :  تو      /to  /

                                                                                    دو (2)  /do /

                                                                                     چو    / čo /

                                                                                      و  « واو عطف»  / o/

نکته : آخر واژه های دخیل مانند : رادیو /râdio  / و تابلو / tâblo/ نیز مصوت / o/ می باشد. ناگفته نماند که در زبان گفتارامروز فارسی معمولاً « o   و ow  در پا یان واژه یکسان تلفظ می شود.

4-     /  u /  گاهی در ترکیب بویژه پیش از « - ان جمع » تبدیل به / o / می شود .مانند:آهوان ، گیسوان ، ابروان ، زانوان ، بازوان ، هندوان ( دراین موارد ،پس از / o / یک صامت میانجی / v  /نیز پدیدار می گردد.