نکاتی گذرا در مورد تکواژ (واژک)
تکواژ چیست؟
تکواژ دومین واحد زبان پس از واج ، کوچکترین واحد زبان که دارای نقش دستوری و معنایی است و نمی توان آن را واحدهای کوچکتر معنایی تجزیه کرد . تکواژها مقولهای صرفی (ساختواژهای) هستند که در سطح دستور زبان (یکی از سطوح سه گانهی زبان شناسی) مورد بررسی قرار می گیرند . زبانشناسان تکواژها را در دو طبقهی اساسی جای میدهند : آزاد و وابسته .
ویژگی های تکواژ
مهم ترین ویژگی تکواژها، تقسیم ناپذیری آنها به واحدهای دستوری و معنایی کوچکتر است . ملاک دیگر تشخیص تکواژها از سایر واحدهای زبانی این است که هر تکواژ در معنای خاص خود به کار میرود؛ مثلاً با وجود آنکه تکواژ «سیما» را می توان به واحدهای معنا دار دیگری چون «سی» و «ما» تقسیم کرد، اما چون این اجزاء در معنای حقیقی خود به کار نرفته اند، «سیما» تنها یک تکواژ به حساب می آید . پس برای شناخت تکواژ و انواع آن توجه به جایگاه مستقل یا وابستهی از لحاظ دستوری، معنایی، املایی و آوایی ضروری می نماید .
تفاوت تکواژها با سایر واحدهای زبانی
به غیر از تکواژ، ساختهای معنادار دیگر کلام یعنی جمله ، گروه و واژه را می توان به عناصر معنادار تقسیم کرد، در حالی که تکواژ واحد معنی دار و نقش دستوری پذیری هستند که قابل تجزیه نیستند .
این واحد زبانی ممکن است از ترکیب یک یا چند هجا ساخته شده باشد؛ مثلاً تکواژهای «گل» یک هجا، «باران» دو هجا و صندلی از سه هجا تشکیل شده اند . بنابراین تعداد هجاها نمی تواند معیار مناسبی برای تشخیص تکواژها باشد .
تکواژ با واج نیز تفاوت دارد؛ هرچند برخی از تکواژها نظیر نقش نمای اضافه (ـِ) یا «و» عطف تنها از یک واج تشکیل میشوند، تفاوت تکواژ با واج در این است که واج واحدهای آوایی بی معنای اما معناساز زبان هستند در حالی که بسیاری از تکواژها نظیر مثال های بالا دارای استقلال معنایی هستند . تفاوت دیگر میان آن ها این است که شمار تکواژها در زبان ، بر خلاف واج (که تعداد آن در زبان فارسی 29 واج است)، نامحدود است.
ویژگی های تکواژ آزاد قاموسی
این گونه تکواژها دارای مشخّصات زیر هستند :
1- دارای استقلال معنایی هستند .
2- از لحاظ املایی می توان به هنگام نگارش میان آنها با تکواژهای دیگر فاصلهی میان واژهای را رعایت کرد .
3- از لحاظ آوایی همانند واژه پس از آنها میتوان مکث کرد و دارای تکیه هستند .
4- نقش دستوری میپذیرند .
اقسام تکواژ آزاد دستوری
1- حروف اضافه (از، به، برای ، جز، با، بر، بی، ...).
* نکته : واج (ـِ) پایانی تکواژهای «برایِ» و «بهرِ» جزئی از خود این واژههاست و نمیتوان آن را نقش نمای اضافه به حساب آورد؛ زیرا این واج، وظیفهی (ـِ) نقش نمای اضافه را که نمایاندن نقشهای نقشهای دستوری صفت بیانی یا مضاف الیه است، ایفا نمیکند و خود این واژه ها حرف اضافه به شمار می آیند نه مضاف یا موصوف .
2- ضمایر جدا ( من، تو، او، ما، شما، آن، این، خود، ... ).
3- حروف ربط ( و ، ولی ، امّا ، یا ، که ، زیرا، ... ).
4- حروف ندا ( ای، یا، ایا،... ).
5- (بِ) که در آغاز اسم می آید و قید نشانه دار می ساد . بـخوبی.
6- واژه بست یا پی بست : واژه‌بست‌ها تک واژهایی دستوری هستند که کاربرد مستقل ندارند و همانند وندها به کلمه بعد از خود میچسبند اما بر خلاف وندها جزء ساخت این کلمهها محسوب
نمیشوند و با پیوستن به واژه پایه خود دارای نقش می شوند. مانند( َم) در کلمات کتابـَـم و خوبـَـم که در اولی ضمیر است و در دومی فعل .
تکوژهای زیر از نوع واژه بست می داند :
الف- « ـِ » نقش نمای اضافه: کتابِ علی .
ب- « ـِ » نقش نمای وصفی: کتابِ سودمند .
پ- فعل های پی بستی « ـَ م ، ـ ی ، یم ، ـ ید ، ـَ ند » : معلمم، کشاورزیم .
ت- ضمایر پیوسته « ـَ م ، ـَ ت ، ـَ ش ، ـِ مان ، ـِ تان ، ـِ شان » : کتابـم، امیدشان .
*نکته : (ـِ) در تکواژهای ـِ مان ، ـِ تان و ـِ شان نقش نمای اضافه نیست و در حقیقت ـَ بوده است که برای سهولت و روانی تلفّظ به صورت ـِ تلفّظ می شود . پس این ضمایر پیوسته یک تکواژ به حساب می آیند .
ج- واژه بست عطف « ـُ » : معلّم و دانشجو .
چ- واژه بست ندا« ا » : خدایا .
انواع تکواژ تصریفی
« تصریفی » تکواژی است که نقش نحوی دارد ؛ یعنی نوع و معنی واژه را تغییر نمی دهد و تنها از نظر دستوری به واژه کمک می کند در جایگاه نحوی خود به درستی قرار گیرد . مانند «ها» در کتابها و «ب» در بـرو. معمولاً تکواژهای تصریفی در پایان واژهها به کار می روند .
تکواژ تصریفی با مقوله های زیر کاربرد دارند :
الف) اسم :
1- نشانه های جمع : ها ، ان ، ون ، ین ، ات : کتاب ها
نشانه های جمع و تثنیهی عربی (ات)، (ون) و (ین) نیز جزو همین مقوله به شمار می آیند : اطّلاعات، انقلابیّون، معلمین .
*نکته : تکواژ «ان» که در برخی واژهها بر جمع بودن دلالت نمیکند و معانی دیگری نظیر مکان، تشبیه، زمان، قید حالت و اسم مصدر دلالت دارد ، تکواژ اشتقاقی به شمار می آیند نه تصریفی : سپاهان، کوهان، بامدادان، شادان، یخبندان .
2- «ی» نکره : کتابـی
ب) صفت و قید :
1- نشانه های صفت تفضیلی ( ـ تر ) و عالی ( ـ ترین ) برای واژهای صفت ؛ مانند: خوبـتر ، خوبـترین و قید شجاعانهتر.
2- نشانه های عدد ترتیبی ( ـ ُمین ) و ( ـ ُم ) برای اعداد هشتـُمین و چهارُم .
پ) فعل :
1- شناسه های فعل مانند ـَ م ، ـی ، ـَ د ، ـ یم ، ـید ، ـ ند : شنیدیم .
2- پیشوندهای فعلی ( ب ـِ در فعل امر و مضارع التزامی، می ـ در ماضی استمراری و مضارع اخباری و ماضی مستمر و مضارع مستمر ، ن ـَ در افعال نهی و نفی) در واژهای فعل ، مانند نمونه های : بِـخوان ، می گوید ، نَـروید.
3- نشانههای ماضی ( ـ د ، ید ، ت ، اد، ست ) ، خوانـد، پرسـید، کشـت، ایستـاد ، زیـست.
* نکته : برخی از افعال ماضی خارج از قاعدهی مذکور هستند و در آنها هیچ کدام از تکواژهای بالا وجود ندارد؛ در این گونه افعال، فعل ماضی تنها یک تکواژ است ؛ مثلاً در فعل سوخت . بنابراین مصادری که مطابق با قاعدهی بالا ساخته می شوند ، سه تکواژ و مصادر افعالی که مانند مصدر « رفتن » که با حذف نشانه ی ماضی بن مضارع مستقیم به دست نمی آید، دو تکواژ هستند.
5- پی بستهای ماضی نقلی ( ـ ام ، ـ ای ، است ، ـ ایم ، ـ اید ، ـ اند ) ، مانند نمونه های : رسیدهام، ... .
6- (ان) گذرا ساز سببی : در رسـانـد .
7 – الف در فعل دعایی کنـاد .
*نکته : واژهی فعل حداقل از دو تکواژ و حداکثر از پنج تکواژ ساخته شده است. که دو تکواژ آن ( بن فعل و شناسه) اجباری و سه تکواژ اختیاری است .
*نکته : واج میانجی تکواژ به حساب نمی آید ؛ مثلاً صامت میانجی « ی » پس از تکواژ منفی ساز در افعالی که با مصوت آغاز شود : افتاد ← نیفتاد آمد ← نیامد .
تفاوت تکواژ تصریفی و اشتقاقی
میان تکواژ اشتقاقی و تصریفی دو تفاوت اساسی وجود دارد : 1- با وجود این که شمار وندهای اشتقاقی در زبان فارسی بسیار بیشتر از وندهای تصریفی است، کاربرد وندهای تصریفی در این زبان بسیار بیشتر از تکواژ اشتقاقی است . 2- تکواژ تصریفی غالباً در پایان تکواژ پایه قرار می گیرند، در حالی که تکواژهای اشتقاقی در همهی نقاط واژهها به کار می روند .
نظر به این که تعداد تکواژهای اشتقاقی زیاد است، بهتر است با همهی وندهای تصریفی را آشنا شویم و بدین وسیله این گونه تکواژها را از گونهی اشتقاقی بازشناسیم .
پیمان
